انقلاب صنعتی چهارم Industry 4.0، تغییراتی بنیادین است که تحولاتی گسترده در نحوه زندگی و کارکردن ما بر روی زمین ایجاد خواهد کرد. انقلاب صنعتی چهارم جهان دیجیتال، جهان فیزیکی و جهان زیست شناختی ما را یکی می‌کند. اینک که جهان با کووید 19 در حال مبارزه است، فرصت مناسبی برای پذیرش این انقلاب در تمام جنبه‌های زندگی و اقتصادی است.

این مقاله، خلاصه‌ای از فصل اول کتاب «آینده انقلاب صنعتی چهارم» نوشته کلاس شواب (Klaus Schwab) است که توسط مجمع جهانی اقتصاد و در سال 2018 منتشر شده است.

مفاهیم اصلی انقلاب صنعتی چهارم

«انقلاب صنعتی چهارم» روشی برای توصیف مجموعه‌ای از تحولات مستمر و قریب‌الوقوع در سیستم‌های حاکم بر ماست که اکثر ما در زندگی روزانه‌مان آن‌ها را بدیهی می‌پنداریم.

فناوری‌های نوظهوری که چهارمین انقلاب صنعتی را به پیش می‌رانند، بر دانش و سیستم‌های انقلاب‌های صنعتی پیشین متکی هستند، خاصه توانمندی‌های دیجیتال انقلاب صنعتی سوم.

این فناوری‌ها به 12 گروه تقسیم می‌شوند، ازجمله:

• هوش مصنوعی و رباتیک،
• تولید افزوده (additive manufacturing)،
• عصب‌فناوری‌ها (neurotechnologies)،
• زیست‌فناوری‌ها (biotechnologies)،
• واقعیت مجازی و افزوده (virtual and augmented reality)،
• مواد پیشرفته،
• نیروفناوری‌ها (energy technologies)،
• و نیز ایده‌ها و ظرفیت‌هایی که ما هنوز از وجودشان بی‌خبریم.

اما انقلاب صنعتی چهارم صرفاً توصیف تغییرات ناشی از فناوری نیست؛ مهم‌تر از همه، فرصتی است برای شکل‌دهی به مجموعه‌ای از گفت‌وگوهای عمومی که می‌توانند به همۀ ما در درک بهتر نحوۀ ارتباط فناوری‌های جدید با یکدیگر و تأثیرگذاری‌های نهان و آشکار آن‌ها بر خودمان کمک کنند. برای آشنایی بیشتر با ارکان انقلاب صنعتی چهارم و تاثیر آن بر رشد و بهره‌وری سازمان‌ها کلیک کنید.

همچنین در زمان انقلاب صنعتی چهارم همکاری در زمینه‌های سرمایه‌گذاری، سیاست‌گذاری و اقدامات جمعی که تأثیری مثبت بر آینده دارند، اگر ناممکن نباشد، قطعاً بسیار دشوار خواهد بود، مگر اینکه بتوانیم نحوۀ تعامل انسان و فناوری را در این انقلاب درک کنیم.

فرصت‌های انقلاب صنعتی چهارم

طی 250 سال اخیر سه انقلاب صنعتی نحوۀ ارزش‌سازی بشر را دگرگون کرده‌اند و جهان را تغییر داده‌اند. در هر کدام از این انقلاب‌ها فناوری‌ها، سیستم‌های سیاسی و نهادهای اجتماعی همگی با هم متحول شده‌اند و نه فقط صنعت، که نحوۀ نگرش انسان به خودش، ارتباطش با همنوعان و تعاملش با جهان طبیعت را تغییر داده‌اند.

این انقلاب های صنعتی به شیوۀ تغییر ساختار سیستم‌های اقتصادی و اجتماعی ما بر اثر فناوری‌ها مرتبط بودند. تأثیر تجمعی این سه انقلاب صنعتی، دست‌کم برای ساکنان اقتصادهای پیشرفته، افزایشی شدید در ثروت و فرصت بود.

فرایندِ نوآوریِ فناورانه – اختراع، تجاری‌سازی، پذیرش و مصرف فراگیر – قدرتمندترین محرک ثروت و افزایش رفاه از ابتدای تاریخ است.

از ابتدای انقلاب صنعتی اول، میانگین درآمد واقعی هر فرد در اقتصادهای OECD حدود 2،900 درصد افزایش داشته است. در همین مدت، امید به زندگی از زمان تولد تقریباً در تمامی کشورها دو برابر شده است – از 40 سال به بیش از 80 سال در بریتانیا، و از 5/23 سال به 65 سال در هند.

در حالت آرمانی، چهارمین انقلاب صنعتی به آن‌هایی که آنقدر خوش‌اقبال بوده‌اند که از مزایای سه انقلاب صنعتی پیشین بهره ببرند، فرصت می‌دهد تا به ترقی در نردبان توسعۀ انسانی ادامه بدهند.

برنامۀ توسعۀ سازمان ملل متحد «توسعۀ انسانی» را این‌طور تعریف می‌کند: «اعطای آزادی و فرصت‌های بیشتر به افراد تا طوری زندگی کنند که شایستۀ آن هستند.»

در عمل، این تعریف به‌معنای توسعۀ توانمندی‌های افراد و اعطای فرصتی به آن‌ها برای استفاده از این توانمندی‌هاست. سه زیربنای توسعۀ انسانی عبارت‌اند از داشتن یک زندگی سالم و خلاقانه، داشتن آگاهی، و دسترسی به منابع مورد نیاز برای برخورداری از یک زندگی متعارف. هرچند، خاصه در کمک به ایجاد شرایط مناسب برای توسعۀ انسانی، موضوعات دیگری مثل پایداری زیست‌محیطی یا برابری زن و مرد نیز اهمیت دارند.»

چالش‌های اصلی انقلاب صنعتی چهارم

چنین به نظر می‌رسد که این مزایا تقریباً به‌تمامی بر پیشرفت‌های فناورانه متکی هستند. اما زمان و چگونگیِ تحقق آن‌ها، و اینکه چه کسانی از آن‌ها منتفع خواهند شد، هنوز نامعلوم است. در دورانی که نگرانی‌ها دربارۀ نابرابری، تنش‌های اجتماعی و گسست‌های سیاسی رو به افزایش است و در زمانی که جمعیت‌های آسیب‌پذیر بیش‌ازپیش در معرض عدم‌قطعیت اقتصادی قرار دارند و تهدید فجایای طبیعی بیشتر شده، چگونگی تکامل و ظهور انقلاب صنعتی چهارم چالش‌ها و نگرانی‌هایی را برای جهان ایجاد می‌کند. برای خلق جهانی که در آن همه فرصت بهره‌گیری از بیشترین میزان توسعۀ انسانی را دارا باشند، به چه نوع تفکر و چه نوع نهادهایی نیاز داریم؟

برای خلق چنین آیندۀ عادلانه و فراگیری، باید طرز فکر و نهادهایمان را اصلاح کنیم.

هر چه نباشد، تجربۀ انقلاب‌های صنعتی پیشین نشان می‌دهد که برای اینکه در این دگرگونیِ آتیِ سیستم‌ها بتوانیم از مزایای این فناوری‌های جدید به طور کامل بهره ببریم، جهان باید مواجهه با سه چالش حیاتی را در اولویت قرار دهد.

چالش اول اطمینان از این است که مزایای انقلاب صنعتی چهارم عادلانه تقسیم خواهند شد.

چالش دوم، مدیریت عوامل بیرونی انقلاب صنعتی چهارم از لحاظ ریسک‌ها و آسیب‌هایی است که در پی دارد.

سومین چالش اطمینان از این است که انقلاب صنعتی چهارم انسان‌فرمان و انسان‌مدار است.

اصول هدایت و شکل‌دهی سیستم‌ها و فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم

سه چالش بیان‌شده در قسمت قبل را نمی‌توان به‌سادگی از طریق قانون‌گذاری یا برنامه‌های نیک‌اندیشانۀ دولتی و از بالابه‌پایین مدیریت کرد.

جهان کماکان با طیفی از چالش‌هایی دست‌وپنجه نرم خواهد کرد که به سه انقلاب صنعتی پیشین مرتبط هستند: میانگین دستمزدها در اقتصادهای پیشرفته ثابت باقی خواهند ماند یا افت می‌کنند؛ اقتصادهای پیشرفته در تبدیل رشد اقتصادی به پیشرفتی فراگیر و پایدار در استانداردهای زندگی به مشکل خواهند خورد؛ و تقریباً یکی از هر ده نفر در فقر مطلق زندگی خواهد کرد.

هم تاریخ انقلاب‌های صنعتی پیشین و هم پویایی‌های فناوری‌های محرک چهارمین انقلاب صنعتی نشان می‌دهند که چهار اصل کلیدی اهمیتی ویژه در تعریف چنین طرز فکری دارند.

• به سیستم‌ها فکر کنید، نه فناوری‌ها
• به توانمندسازی فکر کنید، نه محدودسازی
• به طراحی فکر کنید، نه پیش‌فرض‌ها
• ارزش‌ها را به‌مثابه ویژگی در نظر بگیرید، نه ایراد

این چهار اصل از دل صدها گفت‌وگو و مصاحبه با دانشمندان، کارآفرینان، رهبران جوامع مدنی، سیاست‌گذاران، مدیران ارشد و رسانه‌ها حاصل شده‌اند. این اصول در کنار هم چارچوبی فراهم می‌کنند تا دربارۀ اینکه فناوری‌ها امروزه چگونه بر ما تأثیر می‌گذارند و جهان آینده را شکل خواهند داد بحث کنیم، آن‌ها را ارزیابی کنیم، و به مسیر مطلوب هدایت کنیم.

امروزه قوانین، هنجارها و ساختارهایی برای طیفی از فناوری‌های قدرتمندِ نوظهور در سراسر جهان در دست تدوین و پیاده‌سازی هستند. لذا زمان اقدام همین حالاست، و بر عهدۀ تمام شهروندان است تا با همکاری هم به انقلاب صنعتی چهارم شکل دهند.